Dünya mimarlık tarihi açısından eşsiz bir örnek sayılan Ayasofya, kubbe geçişi ve taşıyıcı sistem özellikleriyle dönüm noktası olarak ele alınır.
Ayasofya, dünya mimarlık tarihinin günümüze kadar ayakta kalmış en önemli anıtları arasında yer alır.
Ayasofya Doğu Roma İmparatorluğu’nun İstanbul’da yaptığı en büyük kilisedir, aynı yerde üç kez inşa edilmiştir.
İlk yapıldığında Büyük Kilise olarak isimlendirilmiş, 5. yüzyıldan itibaren ise Ayasofya olarak tanımlanmıştır. Ayasofya adındaki “aya” sözcüğü “kutsal, aziz”, “sofya” sözcüğü ise Eski Yunancada “bilgelik” anlamındaki sophos sözcüğünden gelir. Ayasofya “kutsal bilgelik” ya da “ilahi bilgelik” anlamına gelir.
Ayasofya Doğu Roma İmparatorluğu boyunca hükümdarların taç giydiği, başkentin en büyük kilisesi olarak katedral işlevi görmüştür.
Birinci kilise, İmparator Konstantios (337-361) tarafından 360 yılında yapılmıştır. Üstü ahşap çatı ile örtülü, uzunluğuna gelişen (bazilikal) planlı birinci yapı, 404 yılında çıkan halk ayaklanması sonucunda yıkılmıştır. İlk kiliseye ait günümüzde herhangi bir kalıntı bulunmamaktadır.
İkinci Kilise, İmparator II. Theodosios tarafından 415 yılında yeniden inşa ettirilmiştir. İkinci Kilise de tarihte Nika İsyanı olarak anılan halk ayaklanmasında 532 yılında yerle bir olmuştur.
Üçüncü Ayasofya
Günümüz Ayasofyası, İmparator Justinianos tarafından dönemin iki önemli mimarı İsidoros ile Anthemios’a yaptırılmıştır. İnşaat 5 yılda tamamlanmış ve 537′de ibadete açılmıştır.
Günümüz Ayasofyası’nın mimari açıdan yeniliği, geleneksel bazilikal plan ile merkezi kubbeli planın bir araya getirilmesidir.
İmparator Justinianos, Ayasofya’nın ihtişamlı bir yapıya sahip olması için tüm eyaletlere haber göndererek, en güzel mimari parçaların toplatılmasını emretmiştir.
Ayasofya’da kullanılan sütun ve mermerler; Aspendos, Ephesos, Baalbek, Tarsus gibi Anadolu ve Suriye’deki antik şehir kalıntılarından getirilmiştir. Beyaz mermerler Marmara Adası’ndan, yeşil somakiler Eğriboz Adası’ndan, pembe mermerler Afyon’dan ve sarı mermerler Kuzey Afrika’dan getirilerek Ayasofya’da kullanılmıştır.
Yapının iç kısmında yer alan duvar kaplamalarında; tek blok halinde mermerlerin ikiye bölünerek yan yana getirilmesi ile simetrik şekiller ortaya çıkarılmış ve damarlı renkli mermerlerin iç mekânda kullanılmasıyla dekoratif bir zenginlik oluşturulmuştur. Ayrıca, Efes Artemis Tapınağı’ndan getirilen sütunların neflerde, Mısır’dan getirilen 8 adet porfir sütununun ise yarım kubbeler altında kullanıldığı bilinmektedir.

Ayasofya’da 40 tanesi alt galeride, 64 tanesi ise üst galeride olmak üzere toplam 104 adet sütun bulunmaktadır.
Ayasofya’nın mermer kaplı duvarları dışındaki tüm yüzeyler birbirinden güzel mozaiklerle süslenmiştir. Mozaiklerin yapımında altın, gümüş, cam, pişmiş toprak ve renkli taşlardan oluşan malzemeler kullanılmıştır.
Ayasofya Doğu Roma Döneminde İmparatorluk Kilisesi olması nedeniyle İmparatorların taç giyme merasimlerinin yapıldığı mekândı. Bu sebeple Ayasofya’da ana mekanın sağında bulunan, renkli taşlardan yuvarlak ve geçmeli desenli yer döşemesi, Doğu Roma İmparatorlarının taç giydiği bölümdür.
IV. Haçlı Seferi sırasında İstanbul Latinler tarafından 1204- 1261 yılları arasında işgal edilmiş, bu dönemde gerek kent gerekse Ayasofya yağmalanmıştır.
1261 yılında Doğu Roma kenti tekrar ele geçirdiğinde, Ayasofya’nın oldukça harap durumdaydı.
Ayasofya, Fatih Sultan Mehmet’in 1453’te İstanbul’u fethetmesiyle camiye çevrilmiştir. Yapı güçlendirilmiş ve ve Osmanlı Dönemi ilaveleri ile birlikte cami olarak varlığını sürdürmüştür.
Yapıldığı tarihten itibaren çeşitli depremlerden zarar gören yapıya, hem Doğu Roma hem de Osmanlı Döneminde destek amacıyla payandalar yapılmıştır.
Mimar Sinan tarafından yapılan minareler ise aynı zamanda yapıda destekleyici payanda işlevi görmektedir.
Ayasofya’nın kuzeyine, Fatih Sultan Mehmet Dönemi’nde bir medrese yaptırılmıştır. En kapsamlı tamir çalışması Sultan Abdülmecid Dönemi’nde Fossati tarafından yapılmıştır.
Sultan Abdülaziz Döneminde Ayasofya çevresinin yeniden düzenlenme çalışmaları sırasında medrese yıktırılmış ve yeniden yaptırılmıştır.
1936 yılında yıkılmış olan medresenin kalıntıları 1982 yılında yapılan kazılar sonucu ortaya çıkarılmıştır.
Osmanlı Dönemi’nde, 16. ve 17. yüzyıllarda, Ayasofya’nın içine mihraplar, minber, müezzin mahfilleri, vaaz kürsüsü eklenmiştir.
Ana mekana girişin sağ ve sol köşelerinde bulunan Helenistik Döneme (MÖ. 4.-3. yy) ait iki mermer küp ise, Bergama’dan getirilerek, Sultan III. Murad (1574-1595) tarafından Ayasofya’ya hediye edilmiştir.
Ayasofya, 1 Şubat 1935 tarihinde Atatürk’ün emri ile müzeye çevrilmiş ve ziyarete açılmıştır.
Ayasofya’nın önemi
Ayasofya, her şeyden önce boyutu ve mimari yapısıyla önem taşır. Yapıldığı dönemin dünyasında hiçbir bazilika planlı yapı Ayasofya’nın kubbesinin boyutundaki bir kubbe ile örtülebilmiş ve böylesine büyük bir iç mekâna sahip değildi.
Ayasofya, dünyanın en eski katedralidir. Yapıldığı dönemden itibaren yaklaşık bin yıl boyunca dünyanın en büyük katedrali unvanına sahip olmuştur.
Dünya’nın en hızlı inşa edilmiş katedralidir. 15 yüzyıl boyunca ibadet yeri olarak kullanılmıştır.